Muỗi không chỉ là loài gây phiền toái với những vết đốt ngứa ngáy, mà còn là vật trung gian truyền bệnh nguy hiểm cho con người, từ sốt xuất huyết, sốt rét đến Zika và West Nile. Vì vậy, việc kiểm soát quần thể muỗi là một ưu tiên sức khỏe cộng đồng hàng đầu. Bên cạnh các phương pháp truyền thống như sử dụng hóa chất diệt côn trùng, lưới chống muỗi, và loại bỏ nơi sinh sản, một ý tưởng đã xuất hiện và được nhiều người quan tâm là kiểm soát muỗi bằng âm thanh. Liệu âm thanh có thực sự là một công cụ hiệu quả trong cuộc chiến chống muỗi? Bài viết này sẽ đi sâu vào phân tích chủ đề này dưới góc độ khoa học.

Lý thuyết đằng sau việc kiểm soát muỗi bằng âm thanh

Ý tưởng sử dụng âm thanh để kiểm soát muỗi thường dựa trên một hoặc hai lý thuyết chính. Lý thuyết phổ biến nhất liên quan đến việc sử dụng tần số âm thanh cao, đặc biệt là siêu âm (âm thanh có tần số cao hơn ngưỡng nghe của con người, thường trên 20 kHz). Các thiết bị thương mại bán ra thường phát ra âm thanh trong dải tần này và quảng cáo rằng chúng gây khó chịu hoặc làm muỗi sợ hãi, từ đó xua đuổi chúng ra khỏi khu vực.

Một lý thuyết khác ít phổ biến hơn nhưng cũng được đề cập là sử dụng âm thanh tần số thấp hoặc âm thanh mô phỏng tiếng của các loài săn mồi của muỗi, như tiếng cánh dơi. Hoặc đôi khi, có tuyên bố về việc phát ra âm thanh giống tiếng cánh của muỗi đực để xua đuổi muỗi cái đang mang thai (vì muỗi cái thường chỉ giao phối một lần và tránh muỗi đực sau đó).

Các thiết bị áp dụng phương pháp này rất đa dạng, từ ứng dụng trên điện thoại thông minh cho đến các phích cắm điện hoặc thiết bị cầm tay. Chúng thường được quảng cáo là một giải pháp không hóa chất, an toàn và thân thiện với môi trường.

Bằng chứng khoa học nói gì?

Mặc dù ý tưởng này nghe có vẻ hấp dẫn và thuận tiện, điều quan trọng là phải xem xét bằng chứng khoa học để xác định hiệu quả thực tế của nó. Trong nhiều thập kỷ qua, đã có nhiều nghiên cứu được thực hiện để kiểm tra tác động của âm thanh (đặc biệt là siêu âm) đối với hành vi của muỗi. Kết quả từ hầu hết các nghiên cứu độc lập, được đánh giá ngang hàng và xuất bản trên các tạp chí khoa học uy tín, đều đưa đến cùng một kết luận: Âm thanh không phải là biện pháp hiệu quả để kiểm soát muỗi.

Các nghiên cứu trong phòng thí nghiệm đã kiểm tra phản ứng của muỗi đối với các tần số âm thanh khác nhau. Kết quả cho thấy muỗi không có phản ứng tránh né đáng kể hoặc nhất quán khi tiếp xúc với âm thanh phát ra từ các thiết bị đuổi muỗi thương mại. Hành vi tìm kiếm vật chủ của chúng (được điều khiển chủ yếu bởi carbon dioxide, nhiệt độ và mùi) không bị ảnh hưởng bởi âm thanh này.

Các thử nghiệm thực địa, nơi các thiết bị âm thanh được đặt trong môi trường tự nhiên để xem liệu chúng có giảm số lượng muỗi đốt hay không, cũng cho kết quả tương tự. Số lượng muỗi tiếp cận hoặc đốt người/động vật trong khu vực có thiết bị âm thanh không khác biệt đáng kể so với khu vực không sử dụng thiết bị hoặc sử dụng thiết bị giả (placebo).

Các tổ chức y tế lớn trên thế giới, bao gồm Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) và Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Hoa Kỳ (CDC), đã xem xét các bằng chứng về các thiết bị đuổi muỗi bằng âm thanh. Họ đều kết luận rằng không có đủ bằng chứng khoa học để hỗ trợ tuyên bố về hiệu quả của chúng và không khuyến nghị sử dụng chúng như một biện pháp bảo vệ cá nhân chống muỗi.

Tại sao phương pháp này lại không hiệu quả?

Có một số lý do khiến âm thanh, đặc biệt là siêu âm, không hiệu quả đối với muỗi:

1. Thiếu cơ sở sinh học: Hệ thống thính giác của muỗi chủ yếu được sử dụng để phát hiện âm thanh trong quá trình giao phối (âm thanh cánh của bạn tình) hoặc một số âm thanh tần số thấp từ vật chủ hoặc kẻ săn mồi. Chúng không có cơ chế sinh học để phản ứng tránh né đối với dải tần số cao như siêu âm được phát ra từ các thiết bị.
2. Phản ứng không nhất quán: Ngay cả khi có bất kỳ phản ứng nhỏ nào, nó không đủ mạnh, nhất quán và trên diện rộng để tạo ra hiệu quả kiểm soát quần thể hoặc bảo vệ cá nhân đáng kể. Muỗi từ các loài khác nhau, giới tính khác nhau (chỉ muỗi cái đốt người), và thậm chí cùng một con muỗi ở các thời điểm khác nhau có thể có phản ứng khác nhau hoặc không có phản ứng nào.
3. Đặc tính của âm thanh: Âm thanh tần số cao như siêu âm có xu hướng suy giảm nhanh chóng trong không khí và bị chặn bởi các vật cản như tường, đồ nội thất hoặc thậm chí quần áo. Điều này làm giảm phạm vi hiệu quả của thiết bị xuống rất nhỏ, không đủ để bảo vệ một khu vực rộng.
4. Khả năng thích ứng: Côn trùng thường có khả năng thích nghi với các kích thích liên tục. Ngay cả khi âm thanh ban đầu có gây khó chịu một chút, muỗi có thể nhanh chóng quen với nó.

So sánh với các biện pháp kiểm soát muỗi đã được chứng minh

Trong khi các phương pháp âm thanh thiếu bằng chứng khoa học, có nhiều biện pháp kiểm soát muỗi đã được nghiên cứu kỹ lưỡng và chứng minh là hiệu quả:

1. Kiểm soát nguồn: Đây là phương pháp quan trọng nhất. Loại bỏ nước đọng, nơi muỗi sinh sản, là cách hiệu quả để giảm số lượng muỗi. Điều này bao gồm làm sạch máng xối, đậy kín thùng chứa nước, thay nước ở bình hoa thường xuyên, và dọn dẹp các vật dụng có thể chứa nước mưa.
2. Sử dụng hóa chất diệt ấu trùng (Larvicides): Áp dụng hóa chất hoặc tác nhân sinh học vào các nguồn nước không thể loại bỏ để tiêu diệt muỗi ở giai đoạn ấu trùng.
3. Sử dụng hóa chất diệt muỗi trưởng thành (Adulticides): Phun hóa chất diệt muỗi trong nhà hoặc ngoài trời khi cần thiết, thường được thực hiện bởi các cơ quan y tế công cộng trong đợt bùng phát dịch bệnh.
4. Bảo vệ cá nhân:
   • Kem chống muỗi: Sử dụng các loại kem/xịt chống muỗi chứa các hoạt chất được chứng minh hiệu quả như DEET, Picaridin (còn gọi là Icaridin), OLE (Oil of Lemon Eucalyptus) hoặc IR3535.
   • Màn chống muỗi: Sử dụng màn khi ngủ, đặc biệt là màn được tẩm hóa chất diệt côn trùng (permethrin), là biện pháp rất hiệu quả để ngăn muỗi đốt vào ban đêm.
   • Lưới chống muỗi ở cửa và cửa sổ: Ngăn muỗi bay vào nhà.
   • Mặc quần áo dài: Hạn chế diện tích da tiếp xúc.

Những phương pháp này hoạt động dựa trên cơ chế khoa học rõ ràng: loại bỏ nơi sinh sản, tiêu diệt muỗi ở các giai đoạn phát triển, hoặc sử dụng các chất hóa học can thiệp vào khả năng tìm kiếm vật chủ của muỗi hoặc trực tiếp tiêu diệt chúng.

Tại sao niềm tin vào kiểm soát muỗi bằng âm thanh vẫn tồn tại?

Mặc dù thiếu bằng chứng khoa học, các thiết bị đuổi muỗi bằng âm thanh vẫn được sản xuất và bán rộng rãi, và nhiều người vẫn tin vào hiệu quả của chúng. Có một vài lý do cho điều này:

• Marketing mạnh mẽ: Các nhà sản xuất thường quảng cáo rầm rộ về tính an toàn, thân thiện và "không hóa chất" của sản phẩm.
• Hiệu ứng giả dược (Placebo Effect): Đôi khi, việc tin rằng một phương pháp đang hoạt động có thể khiến chúng ta cảm thấy an tâm hơn, ngay cả khi nó không có tác động thực tế.
• Trùng hợp ngẫu nhiên: Có thể số lượng muỗi tình cờ giảm vào thời điểm sử dụng thiết bị, dẫn đến kết luận sai lầm về hiệu quả.
• Thiếu thông tin chính xác: Công chúng có thể không tiếp cận được thông tin khoa học đáng tin cậy về chủ đề này.