Vòng đời của muỗi trải qua bốn giai đoạn: trứng, ấu trùng (lăng quăng), nhộng (cung quăng) và muỗi trưởng thành. Ba trong số bốn giai đoạn này diễn ra dưới nước hoặc liên quan trực tiếp đến môi trường nước. Giai đoạn chuyển tiếp từ muỗi trưởng thành trên cạn sang giai đoạn thủy sinh tiếp theo bắt đầu bằng tập tính đẻ trứng (oviposition). Đây là một hành vi quan trọng bậc nhất, quyết định sự tồn vong của quần thể muỗi và là mắt xích quan trọng trong chu trình truyền bệnh. Hiểu rõ tập tính đẻ trứng của muỗi là nền tảng để phát triển các chiến lược kiểm soát hiệu quả và nhắm mục tiêu.

Quá Trình Đẻ Trứng: Từ Hút Máu Đến Tìm Nơi Sinh Sản

Chỉ có muỗi cái hút máu, và việc hút máu là cần thiết để chúng có đủ protein và năng lượng cho trứng phát triển. Sau khi tiêu hóa máu và trứng trưởng thành, muỗi cái sẽ chuyển từ trạng thái tìm kiếm vật chủ sang tìm kiếm địa điểm thích hợp để đẻ trứng. Quá trình tìm kiếm này không hề ngẫu nhiên mà là một hành vi phức tạp, được điều khiển bởi sự tương tác giữa các yếu tố bên trong cơ thể muỗi (trạng thái sinh lý) và các tín hiệu từ môi trường bên ngoài.

Muỗi cái sử dụng nhiều giác quan để định vị nơi đẻ trứng tiềm năng. Chúng bay xung quanh, thăm dò các khu vực có khả năng chứa nước, và khi phát hiện một địa điểm hứa hẹn, chúng sẽ tiếp cận gần hơn. Tại đây, muỗi sẽ đánh giá kỹ lưỡng địa điểm đó bằng cách sử dụng các thụ thể trên râu, vòi và đặc biệt là trên chân (chân trước và chân giữa có nhiều thụ thể hóa học và vật lý). Chúng có thể đậu xuống bề mặt nước hoặc thành vật chứa để "nếm" hoặc cảm nhận các tín hiệu hóa học và vật lý. Sau khi đánh giá và đưa ra quyết định, muỗi sẽ tiến hành đẻ trứng theo cách đặc trưng của loài.

Các Yếu Tố Ảnh Hưởng Đến Việc Lựa Chọn Địa Điểm Đẻ Trứng

Muỗi cái rất kỹ tính trong việc lựa chọn nơi "an cư lạc nghiệp" cho thế hệ sau. Một địa điểm lý tưởng phải đáp ứng nhiều tiêu chí để đảm bảo sự sống sót và phát triển của trứng và ấu trùng. Các yếu tố ảnh hưởng bao gồm:

1. Tín Hiệu Hóa Học (Chemical Cues):

   • Đây là nhóm tín hiệu quan trọng nhất. Muỗi bị hấp dẫn hoặc xua đuổi bởi các mùi từ nguồn nước. Các mùi hấp dẫn thường xuất phát từ sự phân hủy của vật chất hữu cơ (lá cây rụng, cỏ, gỗ mục) trong nước do hoạt động của vi khuẩn và tảo. Những mùi này báo hiệu sự hiện diện của nguồn thức ăn tiềm năng cho ấu trùng.
   • Các nhà khoa học đã xác định được nhiều hợp chất hóa học cụ thể trong nước đọng có tác dụng dẫn dụ muỗi đẻ trứng, ví dụ như indole, skatole, p-cresol, 4-methylphenol, và nonanal. Thường thì sự kết hợp của nhiều hợp chất trong một hỗn hợp phức tạp sẽ hấp dẫn hơn là từng chất riêng lẻ.
   • Một số loài muỗi còn sử dụng pheromone đẻ trứng (oviposition pheromone). Đây là chất hóa học mà một con muỗi cái đã tìm được nơi đẻ trứng tốt sẽ tiết ra để báo hiệu cho những con muỗi cùng loài khác đến cùng đẻ trứng (tín hiệu tập trung - aggregation pheromone). Ngược lại, nếu mật độ trứng hoặc ấu trùng trong nước quá cao, muỗi có thể tiết ra pheromone xua đuổi để tránh cạnh tranh.
   • Nước quá sạch, nước có hóa chất (clo, xà phòng), hoặc nước có mùi của kẻ thù tự nhiên (cá, bọ nước ăn ấu trùng) thường là tín hiệu xua đuổi.

2. Tín Hiệu Thị Giác (Visual Cues):

   • Màu sắc của vật chứa nước hoặc màu sắc của nước có thể ảnh hưởng đến quyết định của muỗi. Ví dụ, muỗi Aedes aegypti (muỗi vằn) thường bị thu hút bởi các vật chứa màu tối (đen, đỏ đậm) hơn là màu sáng.
   • Sự hiện diện của thực vật thủy sinh hoặc các mảnh vụn hữu cơ trên mặt nước cũng có thể là tín hiệu hấp dẫn đối với một số loài.
   • Mức độ che phủ (có bóng râm hay tiếp xúc trực tiếp với ánh sáng mặt trời) cũng là yếu tố mà muỗi xem xét, tùy thuộc vào loài và điều kiện môi trường.

3. Tín Hiệu Vật Lý (Physical Cues):

   • Nhiệt độ nước: Ảnh hưởng trực tiếp đến tốc độ phát triển của trứng và ấu trùng. Mỗi loài muỗi có khoảng nhiệt độ ưa thích khác nhau.
   • Độ sâu của nước: Một số loài thích nước nông (như vũng nước, dấu chân trâu bò), trong khi loài khác ưa nước sâu hơn (ao, hồ).
   • Sự có mặt dòng chảy: Hầu hết các loài muỗi truyền bệnh như Aedes, Culex và Anopheles thích đẻ trứng ở những nơi nước đọng hoặc chảy rất chậm.
   • Độ mặn: Yếu tố quyết định đối với các loài muỗi sống ở vùng nước lợ hoặc nước mặn.
   • Kết cấu bề mặt: Đối với các loài đẻ trứng trên thành vật chứa (Aedes), kết cấu của bề mặt (thô ráp hay nhẵn) có thể ảnh hưởng.

Sự Khác Biệt Trong Tập Tính Đẻ Trứng Giữa Các Loài Muỗi Chính

Tập tính đẻ trứng là một trong những đặc điểm giúp phân loại muỗi và giải thích sự phân bố của chúng trong các môi trường khác nhau. Ba chi muỗi chính có tập tính đẻ trứng rất đặc trưng:

• Aedes spp. (Muỗi vằn - truyền sốt xuất huyết, Zika, Chikungunya): Đây là nhóm nổi tiếng với việc đẻ trứng riêng lẻ, không dính vào nhau. Muỗi cái Aedes thường đẻ trứng trên các bề mặt ẩm ướt (như thành bên trong của vật chứa) ngay phía trên mực nước trong các vật chứa nhỏ tự nhiên (hốc cây, kẽ lá) hoặc nhân tạo (lốp xe cũ, lọ hoa, xô, chậu, máng xối, đồ chơi bỏ đi). Đặc điểm quan trọng nhất là trứng Aedes có lớp vỏ dày và chịu được khô hạn trong nhiều tháng hoặc thậm chí nhiều năm. Chúng chỉ nở thành ấu trùng khi vật chứa bị ngập nước trở lại sau một cơn mưa hoặc khi được đổ thêm nước vào. Điều này giải thích tại sao Aedes có thể xuất hiện trở lại rất nhanh sau mùa khô.

• Culex spp. (Muỗi Culex - truyền viêm não Nhật Bản, giun chỉ): Muỗi cái Culex đẻ trứng thành bè (egg raft) nổi trên bề mặt nước. Mỗi bè trứng là một khối hình thuyền chứa từ vài chục đến vài trăm quả trứng dính chặt vào nhau. Chúng thường ưa thích nước ô nhiễm hơn, tìm thấy ở các cống rãnh, mương thoát nước, ao tù, bể chứa nước bẩn. Trứng Culex không chịu được khô hạn và cần ở trong môi trường nước liên tục để nở.

• Anopheles spp. (Muỗi Anopheles - truyền sốt rét): Muỗi cái Anopheles đẻ trứng riêng lẻ, nổi trên bề mặt nước. Mỗi quả trứng có hai cái "phao" ở hai bên giúp nó nổi trên mặt nước. Chúng thường ưa thích nước sạch hơn, thường được tìm thấy ở ao, hồ, đầm lầy, ruộng lúa, suối chảy chậm. Giống như Culex, trứng Anopheles không chịu được khô hạn.

Tầm Quan Trọng Của Việc Hiểu Tập Tính Đẻ Trứng Đối Với Kiểm Soát

Hiểu rõ tập tính đẻ trứng của muỗi là chìa khóa vàng để xây dựng các chiến lược kiểm soát hiệu quả:

1. Loại bỏ nguồn sinh sản (Source Reduction): Kiến thức về nơi muỗi đẻ trứng giúp xác định chính xác các "ổ lăng quăng". Với muỗi Aedes, cần tập trung vào các vật chứa nước nhỏ trong và quanh nhà. Với Culex và Anopheles, cần chú ý đến các ao tù, mương rãnh, vũng nước lớn hơn. Chiến dịch "Diệt lăng quăng/diệt bọ gậy" dựa trên việc dọn dẹp, lật úp, đậy kín hoặc chọc thủng các vật chứa nước không cần thiết.
2. Sử dụng hóa chất diệt ấu trùng (Larviciding): Các loại hóa chất hoặc tác nhân sinh học diệt ấu trùng (larvicides) được áp dụng trực tiếp vào các nguồn nước là nơi muỗi đẻ trứng và ấu trùng phát triển, tiêu diệt muỗi ở giai đoạn dễ kiểm soát nhất trước khi chúng trở thành muỗi trưởng thành bay đi truyền bệnh.
3. Bẫy đẻ trứng (Ovitrapping và Gravid Trapping): Dựa trên sự hấp dẫn của muỗi cái đang tìm nơi đẻ trứng đối với các tín hiệu hóa học và vật lý, các loại bẫy này được thiết kế để thu hút và bắt giữ muỗi trước khi chúng kịp hoàn thành nhiệm vụ sinh sản. Bẫy đẻ trứng là công cụ rất hữu ích cho cả việc giám sát mật độ muỗi (đếm số trứng hoặc muỗi bị bẫy) và kiểm soát (giảm số lượng muỗi cái sinh sản).