Khi nhắc đến các bệnh do muỗi truyền, hầu hết mọi người thường nghĩ ngay đến sốt xuất huyết hay sốt rét. Tuy nhiên, có một căn bệnh mạn tính khác cũng do muỗi truyền mà ít được biết đến hơn nhưng lại gây ra những tác hại khôn lường và tàn phế vĩnh viễn cho người bệnh: đó là giun chỉ bạch huyết. Bệnh này vẫn còn lưu hành ở một số khu vực của Việt Nam và cần được quan tâm đúng mức.

1. Giun chỉ bạch huyết là gì và lây truyền như thế nào?

• Tác nhân gây bệnh: Giun chỉ bạch huyết là một bệnh ký sinh trùng do các loại giun tròn thuộc họ Filarioidea gây ra, phổ biến nhất là Wuchereria bancrofti, Brugia malayi và Brugia timori.
• Vật chủ truyền bệnh: Bệnh lây truyền qua vết đốt của các loài muỗi bị nhiễm, chủ yếu là muỗi Culex (đặc biệt là Culex quinquefasciatus), Anopheles và Mansonia.
   
• Cơ chế lây truyền:
  • Muỗi hút máu người bệnh: Khi muỗi cái đốt người bị nhiễm giun chỉ, chúng hút các ấu trùng giun chỉ (microfilariae) vào cơ thể.
  • Phát triển trong muỗi: Ấu trùng giun chỉ phát triển thành dạng lây nhiễm trong cơ thể muỗi (thường mất 10-14 ngày).
  • Truyền sang người khỏe mạnh: Khi muỗi đốt người khỏe mạnh khác, các ấu trùng giun chỉ ở giai đoạn lây nhiễm sẽ được tiêm vào da cùng với nước bọt của muỗi. Ấu trùng sau đó di chuyển đến hệ thống bạch huyết, trưởng thành thành giun trưởng thành và bắt đầu chu kỳ sinh sản.
• Đặc điểm của muỗi truyền bệnh: Các loài muỗi Culex và Mansonia thường hoạt động mạnh vào ban đêm, là thời điểm người bệnh có ấu trùng giun chỉ trong máu ngoại vi nhiều nhất.

2. Tác hại và triệu chứng của bệnh giun chỉ bạch huyết: Giun chỉ bạch huyết là một bệnh mạn tính, thường diễn biến âm thầm trong nhiều năm trước khi xuất hiện các triệu chứng nặng nề:

• Giai đoạn không triệu chứng: Phần lớn người nhiễm giun chỉ bạch huyết không có triệu chứng rõ ràng trong nhiều năm, mặc dù ký sinh trùng đã tồn tại và gây tổn thương thầm lặng cho hệ thống bạch huyết và thận. Đây là giai đoạn khó phát hiện nhất nhưng lại là nguồn lây nhiễm cho muỗi.
• Giai đoạn cấp tính: Có thể xuất hiện các đợt viêm hạch bạch huyết cấp tính (lymphadenitis) hoặc viêm mạch bạch huyết (lymphangitis) với các triệu chứng như sốt, sưng đau hạch bạch huyết (thường ở vùng bẹn, nách), sưng đỏ các mạch bạch huyết trên da.
• Giai đoạn mạn tính và tàn phế (Phù voi): Đây là tác hại nghiêm trọng và đặc trưng nhất của bệnh. Khi giun trưởng thành làm tắc nghẽn hệ thống bạch huyết trong thời gian dài, dịch bạch huyết không thể lưu thông, dẫn đến sưng phù mạn tính, dày da và mô dưới da. Tình trạng này được gọi là "phù voi" (lymphatic filariasis), thường ảnh hưởng đến:
  • Chi dưới: Chân sưng to, biến dạng, da sần sùi như vỏ cây, gây khó khăn nghiêm trọng trong đi lại và sinh hoạt.
  • Bìu: Ở nam giới, bìu có thể sưng to khổng lồ (hydrocele), ảnh hưởng đến sinh hoạt cá nhân và tâm lý.
  • Các bộ phận khác: Ít gặp hơn nhưng có thể ảnh hưởng đến vú, tay.
• Tác động tâm lý xã hội: Phù voi gây biến dạng cơ thể, làm người bệnh mặc cảm, bị kỳ thị, ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng cuộc sống, khả năng lao động, và hòa nhập xã hội.

3. Cách phòng tránh giun chỉ bạch huyết hiệu quả:

Việt Nam đã đạt được những thành tựu đáng kể trong việc loại trừ giun chỉ bạch huyết, nhưng vẫn cần duy trì các biện pháp phòng chống để ngăn chặn tái phát. Các biện pháp chính bao gồm:

1. Chống muỗi đốt – Biện pháp hàng đầu:

   • Mắc màn khi ngủ: Vì muỗi Culex và Mansonia hoạt động về đêm, việc mắc màn khi ngủ là biện pháp bảo vệ cá nhân cực kỳ quan trọng. Hãy đảm bảo màn không bị rách và che kín hoàn toàn. Bạn có thể sử dụng các loại màn chụp người lớn Bình Minh và màn chụp trẻ em Bình Minh để đảm bảo an toàn cho cả gia đình.
   • Sử dụng thuốc chống muỗi: Bôi lên da hoặc quần áo khi ở ngoài trời vào buổi tối, đặc biệt ở những vùng có nguy cơ.
   • Mặc quần áo dài tay, dài chân để che chắn da.

2. Kiểm soát muỗi và môi trường:

   • Diệt lăng quăng, bọ gậy: Đối với muỗi Culex, cần vệ sinh hệ thống thoát nước, cống rãnh, ao tù, hạn chế nước đọng ô nhiễm. Đối với muỗi Mansonia, cần kiểm soát các loại cây thủy sinh như bèo tây ở ao hồ.
   • Vệ sinh môi trường sống: Dọn dẹp nhà cửa, phát quang bụi rậm để giảm nơi trú ẩn của muỗi. Đồ dùng gia đình Bình Minh tiện lợi có thể hỗ trợ việc này.

3. Điều trị dự phòng hàng loạt (Mass Drug Administration - MDA):

   • Đây là một chiến lược quan trọng trong các chương trình loại trừ giun chỉ bạch huyết. Toàn bộ người dân trong vùng có dịch tễ được uống thuốc tẩy giun chỉ một lần mỗi năm trong vài năm liên tiếp. Điều này giúp giảm đáng kể lượng ký sinh trùng trong máu cộng đồng, từ đó làm giảm khả năng lây truyền qua muỗi.

4. Chăm sóc và điều trị người bệnh:

   • Đối với những người đã bị phù voi, cần chăm sóc vết thương cẩn thận để tránh nhiễm trùng thứ phát. Các biện pháp như vệ sinh da, nâng cao chi bị phù, tập vận động nhẹ nhàng có thể giúp giảm nhẹ triệu chứng.

Giun chỉ bạch huyết là một lời nhắc nhở về tác động lâu dài và nặng nề của các bệnh do muỗi truyền. Bằng cách thực hiện các biện pháp phòng chống muỗi một cách kiên trì và tham gia các chương trình y tế công cộng, chúng ta có thể từng bước đẩy lùi căn bệnh này, mang lại cuộc sống khỏe mạnh hơn cho cộng đồng. Vệ sinh cá nhân bằng khăn mặt, khăn tắm mềm mại, thấm hút tốt và có chăn ga gối đệm êm ái cho giấc ngủ ngon cũng góp phần bảo vệ sức khỏe tổng thể.